Sevgi Kardeşlik ve Dostluk

Toplumsal Görev ve Sorumluluklar

İnsanın toplumsal bir varlık olduğu şeklindeki yaygın görüş müslüman
bilginlerce de kabul edilmiştir. Esasen Kur’ân-ı Kerîm’de de bu hususun benimsendiği görülmektedir (meselâ bk. el-Enfâl 8/63). Ayrıca pek çok âyet ve
hadiste toplumsal hayatı düzenleyen hükümlerin konulması insanın sosyal
bir varlık olduğu kabulünün bir sonucudur. Hz. Peygamber’in hayatından
da ilham alarak hiç tereddüt etmeden belirtebiliriz ki, İslâmî öğretide ideal
insan, kendini toplumdan izole etmiş, dünyaya ve hayata sırtını çevirmiş
münzevî insan değil, bir toplum içinde yaşayan, dünya hayatının olumlu ve
olumsuz şartlarıyla yüzyüze gelen, hayatla ve dünya ile hesaplaşan; hayatı,
dünyayı, toplumu ve devleti Allah’ın iradesine ve insanlığın en yüksek
mutluluğuna uygun kılma çabalarına katkıda bulunan, nihayet başkaları için
de yaşayabilen ve onlardan gelecek sıkıntılara katlanabilen insandır. Bu
sebeple İslâmiyet, yalnız bireysel hayatla ilgili değil, toplum ve devlet düzeniyle ilgili olarak da önemli ilkeler koymuş olup bunlar içinde ahlâkî olanlar geniş bir yer tutar. Aşağıda başlıcalarına işaret edilecek olan bu ilkeler hakkında gerek Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerde, gerekse diğer İslâmî literatürde
çok zengin bilgiler bulunmaktadır.

a) Sevgi, Kardeşlik ve Dostluk

İslâm ahlâk literatüründe muhabbet, meveddet gibi kelimelerle ifade
edilen sevgi duygusu, insanın hemcinsleriyle arasındaki ilişki ve kaynaşmasının en önemli unsuru ve dolayısıyla toplumsal hayatın kurulması ve güçlendirilmesinin vazgeçilmez şartı olduğu için Kur’ân-ı Kerîm’de ve hadislerde müslümanların kardeş olduğu belirtilerek (meselâ bk. Âl-i İmrân 3/103; el-Hucurât 49/10) onlar arasında güçlü bir sevgi bağı kurulması öngörülmüştür. Gerçek anlamda ilk müslüman toplumun kurulduğu Medine’de, Mekke’den göç edenlere kucak açan Medineli müslümanlar Kur’ân-ı Kerîm’de,
“Onlar, hicret edip yanlarına gelenleri severler” (el-Haşr 59/9) diye
takdir edilir. Bunların muhacirlere yaptıkları yardımlar sebebiyle Kur’ân-ı
Kerîm’de, “ensar” (yardım severler) diye anılmaları
(et-Tevbe 9/100, 117) ve bütün İslâm tarihi boyunca sadece bu isimle ebedîleşmeleri, İslâm ahlâkında sevgi ve onun ürünü olan dayanışmanın önemine işaret eder.


Ünlü müslüman düşünürü Fârâbî (ö. 339/950), Fusûlü’l-medenî adlı ahlâk
ve siyaset kitabında bir ülkenin bireylerini ve nesillerini bir araya getirip
kaynaştıran en önemli gücün sevgi olduğunu belirtir. Fârâbî’ye göre toplum
sevgiyle kaynaşır, adaletle yaşar. Sevgi ya doğal ve kendiliğinden olur (ana
babanın evlâdını sevmesi gibi); ya da iradî olur. İradî sevgi, ancak -başta Allah’a iman olmak üzere- insanların ortak inançlarda ve (adalet, doğruluk,
dürüstlük, cömertlik, edep, hayâ gibi) faziletlerde birleşmeleriyle mümkündür.
Bu suretle birbirini seven ülke insanları, kendilerinkiyle birlikte sevdikleri
diğer insanların yarar ve mutluluklarını da düşünürler. Böylece aralarındaki
birlik ve kaynaşma daha da artar. Buna karşılık birbirini sevmeyen bireyler,
birbirinin yararını ve mutluluğunu da istemezler.

Gazzâlî ise benzer açıklamalar getirerek konuyu derin bir vukufla işlediği
İhyâ’ın ilgili bölümünde sevginin derecelerini özetle şöyle sıralar: İnsan
öncelikle kendisini ve kendi varlığının devamını sağlayan şeyleri, ikinci olarak
da kendisine iyilik ve ikramda bulunanları sever. Bu sebeple gerek
Kur’an’da gerekse hadislerde sevginin gelişip yaygınlaşması için insanların
birbirlerine iyilik ve ikramda bulunmaları emredilmiştir. Sevginin en yüksek
derecesi ise, bu tür ben merkezli anlayışı aşarak başkasını, ondaki iyilik, erdem, güzellik ve yetkinlik gibi üstün nitelikler dolayısıyla sevmektir. Böylece
insanda sevgi, maddî olanı sevmekle başlar, mânevî olanı sevmekle gelişir.
En yüksek sevgi ise Allah sevgisi ve Allah için sevgidir. İslâm ahlâkında
“Allah için sevgi” deyimi aynı zamanda karşılıksız sevgiyi ifade eder.
Hz. Peygamber’in bu sevgiyi kişinin imanından haz duymasını sağlayan üç
önemli meziyet arasında zikretmesi ilgi çekicidir (bk. Buhârî, “Îmân”, 9, 14).
Başka bir hadiste böyle bir sevgiyle kaynaşmış toplumsal yapı
şöyle tanımlanır: “Müminler birbirini sevmekte, birbirine şefkat göstermekte ve 
korumakta, herhangi bir organı rahatsız olduğunda diğer organları da bu yüzden uykusuzluğa ve hummaya tutulan bir vücut gibidirler” (Buhârî, “Edeb”, 27). Böylece sevgi ve sevginin doğal bir sonucu olan kardeşlik, dostluk gibi
kavramlar, sadece bir duygu yapısını değil, insanları olumlu eylemlere yönelten bir ahlâk motifini ve toplumsal dayanışma unsurunu da ifade etmektedir. İslâm ahlâkının bu aksiyoner karakterini dile getirmek üzere Hz.
Peygamber şöyle buyurmuşlardır: “Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona
ihanet etmez, yalan söylemez, onu sıkıntıda bırakmaz. Her müslümanın diğerine namusu, malı ve kanı haramdır. Takvâ işte buradadır (kalptedir). Bir
kimsenin müslüman kardeşini hor görmesi kendisine yapacağı kötülük olarak
yeter!” (Buhârî, “Mezâlim”, 3; Müslim, “Birr”, 58, 72; Tirmizî, “Birr”, 18).

“Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona haksızlık etmez, onu düşman eline
bırakmaz. Kim müslüman kardeşinin ihtiyacını giderirse Allah da onun ihtiyacını giderir; kim müslüman kardeşini bir sıkıntıdan kurtarırsa Allah da
onu bir sıkıntıdan kurtarır; kim müslüman kardeşinin bir kusurunu gizlerse
Allah da onun kusurunu gizler (affeder)” (Buhârî, “Mezâlim”, 3; Müslim,
“Birr”, 58).

İnsanlar arasında esas olan sevgi ve kardeşlik olduğuna göre haklı gerekçeye
dayanmadan herhangi bir kimseye karşı düşmanlık duygusu besleyip
düşmanca davranmanın İslâm ahlâkı bakımından asla onaylanamayacağı
açıktır. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, yüce Allah’ın daha önce Araplar
arasındaki düşmanlıkları kardeşliğe çevirerek aralarında kaynaşmayı gerçekleştirmesinin onlar için nasıl bir büyük lutuf olduğu anlatılmakta (Âl-i
İmrân 3/103); yapılan iyiliklerin en köklü düşmanlıkları bile sıcak dostluklara
çevireceği ifade edilmektedir (Fussılet 41/34). İbn Hibbân el-Büstî, toplumsal
hayatta düşmanlıkları önlemenin en etkili yolunun sevgi olduğunu
söyler. Ona göre başkalarının kendisine düşman olmasını istemeyen kimse
için en uygun yol kendisinin de başkasına düşman olmamasıdır. Özellikle
kurulmuş bir dostluğu düşmanlığa çevirmek “çok büyük bir suç”tur. “Akıllı
insan kötülüğe kötülükle karşılık vermez, küfür ve hakareti silâh olarak kullanmaz” (Ravzatü’l-ukalâ’ ve nüzhetü’l-fuzalâ’, s. 94-95).

b) Toplumsal Barış ve Uzlaşma

İslâmî kaynaklarda toplumsal barış, uzlaşma ve kaynaşmayı ifade eden
kavramlar arasında en yaygın kullanılanı ülfet kelimesidir. Özellikle Câhiliye
kabileciliği ve asabiyet duygusunun tahribatıyla büyük bir parçalanma
ve nefret döneminden sonra İslâm toplumu için barış, uzlaşma ve kaynaşma
özel bir önem kazanmış; âyet ve hadislerde gerek ülfet ve bundan
türetilmiş kelimelerle, gerekse aynı veya yakın anlamlarda kullanılan sulh,
ıslah gibi başka kelimelerle müslümanlar arasında barış ve kardeşliğe dayalı
güçlü bağlar kurulması amaçlanmıştır. Câhiliye dönemiyle İslâmî dönemin
insan farkına işaret etmesi bakımından son derece ilgi çekici olan bir
âyette Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyurulmuştur: “Yeryüzündeki her
şeyi verseydin yine de onların kalplerini uzlaştıramazdın; fakat Allah onların
aralarını uzlaştırıp kaynaştırdı” (el-Enfâl 8/63). Hz. Peygamber de uzlaşma
ve kaynaşma çabası göstermenin müslümanlar için bir görev olduğuna şöyle
işaret eder: “Mümin ülfet eden (uzlaşıp kaynaşan) insandır; ülfet etmeyen
ve kendisiyle ülfet kurulamayan insanda hayır yoktur” (Müsned, II, 400; V,
235).


Toplumsal barış ve uzlaşma konusunu büyük bir dirayetle işleyen İmam
Mâverdî’nin Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn’deki görüşlerinden de yararlanarak,
bu toplumsal görevi gerçekleştirmenin başlıca yollarını
şöyle sıralayabiliriz:

1. Din duygusu. Bu duygu zıtlıkları önleyerek yardımlaşma ve dayanışmayı
sağlar. Nitekim hicretten önce Medineli Evs ve Hazrec kabileleri arasındaki
kin ve düşmanlıklar, bu kabilelerin müslüman olmasıyla ortadan
kaldırılmıştır.
2. Sevgiyle oluşan kardeşlik ve dostluk. Mâverdî’ye göre bu en güçlü
ülfet sebebidir. Nitekim Hz. Peygamber, yine hicret sonrasında ilk müslüman
devleti ve toplumu kurarken toplumsal uzlaşma ve kaynaşmayı onların
arasında kardeşlikler tesis ederek sağlamıştır.
3. İyilik ve ikram. İnsanların karşılıklı olarak birbirlerine iyilik ve ikramda
bulunmaları, aralarında gönül bağları kurulmasına ve sonuçta ülfetin
gerçekleşmesine ortam ve imkân hazırlar. Nitekim iyilik etmenin bu toplumsal
etkisini Kur’ân-ı Kerîm de ifade etmektedir (el-Mâide 5/2).
4. Selâmlaşma. Hz. Peygamber Allah’a yemin ederek başladığı bir sözünde,
“İman etmedikçe cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedikçe de i-
man etmiş olmazsınız” buyurduktan sonra yanındakilere, aralarında sevgi
bağını ancak selâmlaşarak kurabileceklerini bildirmiştir (Müslim, “Îmân”, 9394). Selâmın bu önemi sebebiyledir ki, Kur’ân-ı Kerîm’de evlere girerken
mutlaka selâm verilmesi (en-Nûr 24/27), selâma daha güzeliyle veya ay-
nıyla karşılık verilmesi (en-Nisâ 4/86) emredilmiştir.
5. Tokalaşma. Kaynaklarda genellikle musâfaha kelimesiyle ifade edilen
tokalaşma Hz. Peygamber’in sünnetinde de yer alan İslâmî bir muaşeret kuralıdır. Bu kelimenin kökü olan “safh” kelimesinin âyetlerde “hoşgörülü ve
affedici olma” anlamlarında geçtiğini dikkate alarak (meselâ bk. el-Bakara
2/109; el-Hicr 15/85; ez-Zuhruf 43/79), tokalaşmanın da bir kimsenin, elini
sıktığı insana karşı hoşgörüsünü, affediciliğini ve sevgisini simgeleyen bir
davranış olarak değerlendirmek gerekmektedir. Nitekim dargın olan kimselerin el sıkışarak barışmaları birbirlerini affedip yeniden dost olduklarını ifade
eder. Tokalaşmanın bu yüksek ahlâkî anlamı sebebiyle olmalıdır ki Hz.
Peygamber, “Birbiriyle karşılaşan iki müslüman tokalaştığında, daha oradan
ayrılmadan hataları affedilir” (Ebû Dâvûd, “Edeb”, 142) buyurmuştur.
6. Müdârâ. “İlişkilerin kötüye gitmesini önlemek maksadıyla, huzursuzluk
çıkarıp zarar verecek insanlar karşısında durumu idare edip vaziyeti
kurtarma” anlamına gelen ahlâkî bir erdem olan müdârâ, Hz. Peygam
ber’in toplumsal barışı gerçekleştirmek ve bazı zorbaların zararlarını önlemek
üzere başvurduğu bir sünnetidir. Müdârânın çığırından çıkarılarak riyakârlık
noktasına götürülmesine ise İslâm ahlâkında müdâhene denmiş
ve bunun bir rezilet (erdemsizlik) olduğu bildirilmiştir.

7. Barışma-barıştırma. Kur’ân-ı Kerîm’de genellikle bir ülke veya beldedeki
huzursuzluk ve kargaşa ortamı “ifsad”, barış ve güvenlik ortamı da “ıslah”
masdarından kelimelerle ifade edilerek ifsadın kötülüğü, ıslahın da faydası
ve gerekliliği vurgulanır. Pek çok âyette iyi işler için yaygın olarak
-barış anlamındaki sulh ile aynı kökten- “sâlih” ve “sâlihât”, iyi müslümanlar
için “sâlihîn” ve “sâlihûn” kelimelerinin kullanılması da iyilikle barış,
iyi müslüman olmakla barışçı olmak arasındaki ilişkiye işaret etmesi bakımından önemlidir. Yine Kur’an’da ilke olarak “Barış daha hayırlıdır” (en-
Nisâ 4/128) buyurulur ve aralarında çatışma çıkanların barıştırılması emredilir
(el-Enfâl 8/1; el-Hucurât 49/9-10). Hz. Peygamber müslümanların uzun
süre dargın durmalarını yasaklamış, dargınları barıştırmayı “sadaka” diye
değerlendirmiştir (Buhârî, “Sulh”, 11).
c) İnsan Haklarına Saygı


“Temel insan hakları” diye anılan ve çağımızda büyük bir önem verildiği
görülen hakların, zamanımızın bir keşfiymiş gibi ortaya konması kesinlikle
yanlış ve yanıltıcıdır. Esasen bütün ilâhî dinler, bir kısmı bu eserde yeri
geldikçe ele alınan, birkaçına da aşağıda değinilecek olan bu hakların önemini ifade etmiştir.

Kur’ân-ı Kerîm’de, hadislerde ve diğer İslâmî kaynaklarda hak kavramı,
“doğru, gerçek, görev, sorumluluk, borç” gibi öteki anlamları yanında “korunması, gözetilmesi ya da sahibine ödenmesi gerekli olan maddî ve mânevî imkân, değer, pay, eşya ve menfaatler” için de kullanılmıştır. Zenginin ma- lında yoksulun hakkı bulunduğunu bildiren âyetlerle (ez-Zâriyât 51/19; el-
Meâric 70/24) akrabaya, yoksula, yolcuya hakkını vermeyi emreden âyetler
(el-İsrâ 17/26; er-Rûm 30/38) insanların geçimlerinin teminat altına alınmasını
öngörür. Hadislerde de benzer ifadeler yanında “fakirin hakkı, isteyenin
hakkı, din kardeşliği hakkı, arkadaşlık hakkı, dostluk hakkı, müslümanın
müslüman üzerindeki hakkı, akraba hakkı, komşuluk hakkı, kocanın hakkı,
zevcenin hakkı, misafir hakkı, yolculuk hakkı” gibi ifadeler ile (bk. Wensinck,
el-Mu‘cem, “hkk” md.) hayvan haklarına ilişkin açıklamalar (meselâ bk.
Müslim, “Libâs”, 107; “Birr”, 61; “Sayd”, 59; Ebû Dâvûd, “Cihâd”, 51; Tirmizî,
“Kıyâmet”, 2; Nesâî, “Dahâyâ”, 42), hak kavramının kapsam genişliğini ve
önemini ortaya koyması bakımından önemlidir. İnsanın üzerindeki bazı
hakları sıraladıktan sonra bütün vakti ibadetle geçirerek bu hakları ihmal
etmenin yanlış olacağına dikkat çeken bir hadisin sonunda geçen, “Her hak
sahibine hakkını ver” (Buhârî, “Savm”, 51-55; Müslim, “Sıyâm”, 182, 187)
buyruğu, herkese haklara riayet etme yükümlülüğü getirdiği gibi, “Hak sahibinin konuşma yetkisi vardır” (Buhârî, “Hibe”, 23; Müslim, “Müsâkat”,
120) anlamındaki hadis de hak sahibine hakkını kullanma, koruma ve isteme
yetkisi tanımaktadır.

Yine hadislerde geçen “Allah’ın hakkı, kullların hakkı” gibi ifadeler zamanla
İslâmî kaynaklarda bütün hakların “Allah hakları” (hukukullah) ve
“kul hakları” (hukuku ibâd) veya “insan hakları” (hukuku âdemiyyîn) şeklinde
iki ana bölümde ele alınmasına yol açmış; bazan bunlara her iki hak
alanını da ilgilendiren üçüncü bir haklar grubu eklenmiştir (bk. Mâverdî, elAhkâmü’s- sultâniyye, s. 278, 303, 308). Meselâ ilk mutasavvıflardan Hâris
el-Muhâsibî’nin er-Riâye li-huk†kıllâh adlı kitabında takvâ, vera‘, tevekkül,
ihlâs, riya, kibir gibi konular ele alınmak suretiyle iman ve ibadetle birlikte
ahlâkî erdemlerle bezenip kötülüklerden arınmanın da Allah’ın kulları üzerindeki hakkı olduğu ortaya konmuştur.

Kul hakları veya insan hakları kavramı ise başkalarına ait olup dokunulmaz
kabul edilmesi gereken maddî veya mânevî imkân ve menfaatler ile
müslümanların başkaları lehine yerine getirmeleri gerekli olan görevleri ifade
eder. İnsanların toplum halinde yaşamaları, birbirleri karşısında duruma
göre sayılamayacak kadar haklar ve sorumluluklar doğurur. Bu eserde söz
konusu haklardan yeri geldikçe bahsedilmiş olup burada sadece birkaçı üzerinde durmak yeterli olacaktır.

1. Yaşama hakkı. Kuşkusuz insan haklarının en başında yaşama hakkı
gelir. Kur’ân-ı Kerîm, savaş veya meşrû müdafaa gibi zorunlu durumlar dışında, kasıtlı olarak insan hayatına kıymanın ne kadar büyük bir suç olduğunu şöyle dile getirmektedir: “Bir cana karşılık veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın (yani hak etmediği halde) bir cana kıyan kimse sanki bütün insanları öldürmüş gibidir” (el-Mâide 5/32). Aynı âyetin devamında “Birine hayat veren kimse de bütün insanlara hayat vermiş gibidir” buyurularak, bir kimsenin hayatını bağışlamak, öldürülmesine engel
olmak veya herhangi bir şekilde onu ölümden kurtarmak suretiyle hayatını
devam ettirmesine sebep olmanın da bütün insanlara hayat vermek kadar
değerli bir davranış olduğu bildirilmiştir.

Başka dinden olmakla beraber müslümanlarla savaş halinde bulunmayan
diğer toplumlara mensup insanların hayatları da ilke olarak dokunulmazdır
(bk. Buhârî, “Cizye”, 5; “Diyât”, 30). Savaş halinde bile fiilen savaşa
katılmayan kadınlara, çocuklara, din adamlarına, fiilen savaşa katılmayıp
işiyle gücüyle meşgul olanlara, hatta savaş meydanından kaçanlara ve yaralılara dokunulmayacağı hükmü getirilmiştir (Yahyâ b. Âdem, Kitâbü’l-
Harâc, s. 48). Aynı nedenle İslâmiyet’in, insanın bizzat kendi hayat hakkına
da saygı göstermesini öngördüğü ve bu sebeple intiharı kesinlikle yasakladığı
daha önce ifade edilmişti.

2. Kişilerin şahsiyet ve onurlarının korunması. Bu da temel bir hak olup
İslâm dini müslümanlara birbirlerinin ırz, namus, şeref ve haysiyetlerine
saygılı olmayı emretmiştir. İslâm ahlâkında insanlarla alay etmek, küfür ve
hakaret, gıybet, haset, iftira, işkence, baskı gibi onur ve haysiyet kırıcı tutum
ve davranışların yasak olduğunu gösteren pek çok âyet ve hadis bulunmakta
olup bütün bu hükümlerle kişilerin şahsiyet ve onurlarının korunması
amaçlanmıştır.
3. Özel hayatın gizliliği. İnsanların birbirleri hakkında kötü zan beslemelerini
ve birbirlerinin gizli durumlarını araştırmalarını yasaklayan (el-
Hucurât 49/9); aynı şekilde evlere izin alıp selâm vererek girmeyi emreden
âyetler (en-Nûr 24/27-28) ve hadisler (Buhârî, “Edeb”, 60; Müslim, “Birr”, 72;
Zühd”, 52), insanların mahremiyetine saygı göstermenin bir görev olduğuna
delâlet eder. Konuşmalarında genellikle son derece nazik bir dil kullanan,
kırıcı olmamaya özen gösteren Hz. Peygamber, insanları arkalarından çekiştiren ve özel hayatlarını deşifre etmeye çalışanları ağır bir dille eleştirerek Allah’ın kıyamet gününde bunları rezil edeceği uyarısında bulunmuştur (Müsned, IV, 421).
4. Din ve vicdan hürriyeti. İman, içten benimseme ve gönüllü inanma
meselesidir. Bu şekilde inanmamış olan bedevîlerin “İman ettik” demelerini
yersiz bulan Kur’an, onlara, “Henüz iman kalbinize girmemiştir” (el-Hucurât
49/14) diye cevap verilmesini ister. Şu halde iman bir gönül meselesi olup as-
la baskı konusu olamaz. Nitekim İslâm’ın ortaya çıkışı gerçek anlamda bir
vicdan hürriyeti mücadelesi şeklinde olmuştur. Kuşkusuz İslâm, insanları
imana davet etmekle birlikte, bundan da önemlisi vicdanlar üzerine baskı yapılmasını şiddetle eleştiriyordu. Kur’ân-ı Kerîm’in müşrik Araplar’la Ehl-i kitaba yönelttiği eleştirilerin temelinde büyük ölçüde bu kesimlerin müslümanlar karşısında takındıkları zorba, baskıcı ve inatçı tavır vardı. İnsanlar üzerinde terör estirerek onların dinlerini özgürce seçmelerine engel olanlara
karşı yüzlerce âyette çok sert bir üslûp kullanıldığı görülmektedir (meselâ bk.
Âl-i İmrân 3/99; el-A’râf 7/86; en-Nahl 16/88; el-Münâfikun 63/2). Müslümanlık
karşısındaki baskıları anlatan âyetlerin birinde, zorbaların insanlara, “Bu
Kur’an’ı dinlemeyin; okunuşu sırasında gürültü çıkarın; böylece belki ona galip
gelirsiniz (kuru gürültüyle Kur’an’ın sesini boğarsınız)” (Fussılet 41/26) di-
ye tâlimat verdikleri; Kur’an âyetlerini okuyanların üzerlerine saldırmaya
kalkıştıkları (el-Hac 22/72) bildirilmektedir. Nitekim gittikçe ağırlaşan bu bas-
kılar karşısında müslümanlar önce iki defa Habeşistan’a sonra da Medine’ye
göç etmek zorunda kalmışlardı. Kur’ân-ı Kerîm, eski kavimlerin dinî hayatları
hakkında bilgi verirken güçsüz insanların vicdanları üzerinde baskı uygulayıp
gerçeği kabul etmelerine engel olan zorbalardan söz ederek, baskıya uğrayanların âhirette bunlara, “Siz olmasaydınız biz kesinlikle iman edecektik” (Sebe’ 34/31) diyeceklerini bildirir.

Bu suretle Kur’ân-ı Kerîm, müslüman olmayan kesimlerin dinî ve vicdanî
kanaatler üzerinde baskı kurmalarını eleştirirken, müslümanlara da
aynı konuda yükümlülükler getirmiştir. Bunların en kesin olanı, “Dinde zorlama yoktur” (el-Bakara 2/256) şeklindeki açık ve kesin hükümdür. Birçok
âyette Hz. Peygamber’in bile dinî görevinin tebliğden ibaret bulunduğu,
onun yalnızca “müjdeleyici ve uyarıcı” olduğu, insanlar üzerinde baskı kurup
zor kullanma yetkisinin bulunmadığı açıklıkla ifade edilmiştir (meselâ
bk. Yûnus 10/108; el-İsrâ 17/105). Onun bir zorba değil, sadece uyarıcı olduğu
belirtilirken (el-Gaşiye 88/21-22), bu uyarma ve hatırlatmanın yani
davetin yöntemi ise şöyle belirlenmiştir: “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel
öğütle çağır; onlarla mücadeleni en güzel bir yolla yap. Senin rabbin, kendi
yolundan sapanı çok iyi bilmektedir; yine O, doğru yolda olanı da çok iyi
bilmektedir” (en-Nahl 16/125). Esasen insanların vicdanları üzerinde baskı
kurup zorbalık yapmanın, İslâm ahlâkının karakterini ifade ettiğini daha
önce ortaya konulan hilim erdemiyle de uzlaştırılması mümkün değildir.
Kur’ân-ı Kerîm'deki, “Bir topluluğa duyduğunuz kızgınlık sizi adaletsizlik
yapmaya itmesin” (el-Mâide 5/8) şeklindeki genel uyarının, dinî ve vicdanî
kanaatler üzerinde baskı kurma yasağını da kapsadığında kuşku yoktur.

Temel insan hakları olarak yukarıda sunulanların dışında İslâm dini vatandaşlık, sığınma, ikamet, seyahat ve güvenlikle ilgili haklar; öğrenme,
bilgi edinme, haber alma, düşünce ve ifade hürriyeti, seçme ve seçilme, örgütlenme, kanun karşısında eşitlik gibi sosyal ve siyasî haklar; mülk edinme,
çalışma, tasarruf ve harcama gibi ekonomik haklar konusunda da düzenle
meler getirmiş olup bunlara bu çalışmanın diğer ilgili bölümlerinde değinilmiştir.